Ken je dat? Van die situaties waarin je je mond houdt, terwijl je eigenlijk heel graag je mening zou willen geven, maar dat interne stemmetjes in je hoofd je vertellen dat die mening vast niet op prijs wordt gesteld, dat je vast iets doms zegt, of dat ze je misschien wel niet horen. Of een promotie die je door de neus werd geboord en je gedachten overuren draaien door te denken dat je niet goed genoeg bent voor de functie en wat dacht je wel niet om te gaan solliciteren, dat was toch bij voorbaat al gedoemd om te mislukken? Of kom je wellicht wel eens in een situatie waarin je iets hebt gedaan, maar vervolgens ’s nachts in bed maar blijft malen dat je zus en zo anders had moeten aanpakken?
Debbie Ford heeft hier over een prachtige metafoor geschreven, waarin ze beschrijft hoe het komt dat je bepaald gedrag in zet dat helemaal niet effectief is en waarbij je je vaak zelfs heel naar voelt, maar het toch keer op keer doet. Dit gedrag heeft zijn oorsprong in onze jeugd. Elk mens, jong en oud, heeft basis behoeften; uiteraard voedsel en drinken, maar daarnaast ook liefde, aandacht en gezien worden. Onderzoeken bij baby aapjes wezen uit dat baby aapjes sterven wanneer zij enkel voedsel en water kregen, maar geen affectie. Geen aanrakingen. Ook mensen zijn sociaal levende wezens en wij hebben deze affectie hard nodig. Ouders of verzorgers kunnen er echter niet altijd voor het kind zijn om direct in zijn of haar behoeften te voorzien. Deze ervaringen zijn voor het kind zo bedreigend dat het eigenlijk te veel is om de ervaring met alle emotie steeds weer opnieuw toe te laten. Gelukkig heeft het menselijk lichaam hier een oplossing voor. Het brein is namelijk uitgerust met een prachtig mechanisme; het kunnen opdelen van het bewustzijn, zodat traumatische ervaringen weg gestopt worden. Om deze ervaringen heen bouwt ons brein een ‘muur’. Deze muur bestaat uit onze afweermechanismen. Je kunt deze afweermechanismen een beetje zien als een soort immuun systeem dat ervoor zorgt dat we ons niet bewust zijn van de pijnlijke ervaringen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is het kind dat mishandeld werd en dit zo diep heeft weg gestopt dat het de mishandelingen niet meer herinnert, goed praat of zichzelf de schuld geeft, want ‘het kind was ook niet lief of leuk genoeg en het had ook niet net daar op die plek moeten zijn’. Op deze manier ervaart het kind niet keer op keer de traumatische gebeurtenis met alle emoties en pijn die het daarbij in het verleden gevoeld heeft.
Bovenstaand voorbeeld is uiteraard een hele duidelijke traumatische gebeurtenis, maar ook in gezinnen waar geen ernstige misstanden bestaan, zijn er toch altijd situaties waarin het kind niet krijgt wat het nodig heeft. Denk bijvoorbeeld aan het huilende kind. Een baby die niet wordt opgepakt wanneer deze huilt, leert al vroeg dat het huilen geen zin heeft en het niet de aandacht krijgt die het wenst, gevoed wordt wanneer het honger heeft, of drinken krijgt wanneer het dorst heeft. Dit kan betekenen dat het kind op latere leeftijd een probleem krijgt met vertrouwen. Of het wat oudere kind dat te horen krijgt dat hij niet moet huilen, leert dat het laten zien van zijn of haar emoties niet gewenst is en zal op latere leeftijd zijn emoties niet meer laten zien. Door het psychische afweersysteem kunnen we echter toch overleven en voelen we niet de pijn van de nare ervaringen, hoe heftig deze ook zijn.
Soorten afweermechanismen
Ingeborg Bosch beschrijft vijf afweermechanismen:
Angst is de diepste laag van afweer. Angst geeft het kind de illusie nog te kunnen vluchten uit de situatie waarin het niet krijgt wat het nodig heeft om te overleven. Voor de volwassene betekent angst o.a.: Niet naar feestjes durven, het eng vinden in het openbaar te spreken, bang zijn dat je een ziekte hebt of dat je dierbaren iets ergs overkomt.
Primaire Afweer is de eerste cognitieve afweer, het kind denkt dat het niet krijgt wat het nodig heeft omdat er iets mis is met zichzelf. Als volwassene vind je van jezelf dat je niet deugt en voel je je snel schuldig of slecht. PA maakt je somber, gevoelig voor depressies, je hebt gebrek aan energie en ervaart het leven als ‘te zwaar’.
Valse Hoop: Het kind hoopt toch te krijgen wat het nodig heeft door maar beter zijn best te doen. Als volwassene doe je hetzelfde omdat je gelooft alsnog te kunnen krijgen wat in je jeugd ontbrak: liefde, warmte, acceptatie. VH maakt je perfectionistisch, geeft lichamelijke stressklachten als bv. nek-en schouderklachten, muisarm en doet je opbranden.
Valse Macht: Het kind legt de schuld bij de ouders; het komt door hen dat het kind niet krijgt wat het nodig heeft. Als volwassene vind je dat de ander niet deugt of jou benadeelt, je denkt snel dat anderen tegen je zijn. Dit kan leiden tot irritatie, woede, stressklachten, agressieve gedachten/daden en superioriteitsgevoelens.
Ontkenning van Behoeften: Het kind overtuigt zichzelf dat het niets nodig heeft. Als volwassene ben je vaak meester in het relativeren, wegredeneren van je eigen behoeften. Je stopt je gevoelens weg en verdooft jezelf door bijvoorbeeld heel veel te werken, veel te roken/drinken/eten. Hoofdpijn, verslavingen en eetstoornissen liggen op de loer.
Triggers
Hoe komt het nu dat we toch steeds in dat niet effectieve gedrag vervallen? Dit heeft te maken met bepaalde ‘triggers’. Op het moment dat je in een situatie terecht komt waarin het je onbewust doet denken aan een vervelende ervaring van vroeger, wordt die muur van afweermechanismen direct geactiveerd. Ooit was dit gedrag heel nuttig en hield het je staande. Het zit om deze reden dan ook diep in je systeem geworteld. Inmiddels is het echter helemaal niet meer effectief en zelfs heel vervelend. De enige manier om deze cirkel te doorbreken is door inzicht te krijgen in je psychische afweersysteem en jouw triggers. Vanuit dit besef ben je in staat om je onbewuste bewust te sturen en kun je je niet-effectieve gedrag ombuigen naar gedrag dat wèl effectief is en waarbij je je een stuk beter voelt!
Welk terugkerend gedrag zet jij in terwijl je keer op keer ervaart dat dit niet effectief is?